زمانی که ما به یک تصویر نگاه میکنیم مغز ما به صورت خودکار، چشم سالم را برای دیدن انتخاب میکند و با گذر زمان مغز مسیر ارسال تصویر از چشمی که دچار تنبلی است را خاموش میکند. تنبلی چشم با ضعف در بینایی متفاوت است و تنبلی چشم نوعی اختلال بینایی است که اگر به موقع تشخیص داده شود، به طور کامل قابل درمان است و در غیر اینصورت میتواند منجر به کم بینا شدن و یا نابینا شدن کودک شود.
چشمان برخی کودکان، با آنکه ظاهری سالم دارد اما از دید کافی برخوردار نیست. رشد و تکمیل مرکز بینایی در مغز از دوران جنینی تا حدود ۱۰ سالگی ادامه داشته، اما حداکثر سرعت رشد آن تا ۳ سالگی است. هنگامی که مشکلات دید کودک، قبل از ۵ سالگی درمان شود، حتی اگر چشم در این مدت تنبل شده باشد، بینایی کامل کودک، قابل بازگشت است. پس از پنج سالگی، هر چه درمان چشم تنبل بیشتر به تعویق بیفتد، احتمال به دست آوردن بینایی کامل کمتر می شود به طوری که پس از هفت تا ده سالگی کودک، درمان هیچ تاثیری نخواهد داشت.
شیوع تنبلی چشم در جهان 2.5 تا 3 درصد است. طبق آمار به دست آمده از اجرای برنامه پیشگیری از تنبلی چشم در کشور، شیوع تنبلی چشم در گروه سنی 4 تا 6 سال، 1.4 درصد است. تنبلی چشم معمولا در یک چشم اتفاق میفتد اما این امر قطعی نیست و امکان دارد که هر دوچشم به این عارضه دچار شوند.
تحقیقات نشان دهنده ی این است که بسیاری از نابینایی یک چشمی در افراد زیر 20 سال به علت عدم پیشگیری و درمان تنبلی چشم در سنین پایین بوده است و این موضوع اهمیت پیگیری و پیشگیری تنبلی چشم را نشان میدهد.
زمانی که عملکرد طبیعی چشم ها مختل میشود، تنبلی چشم اتفاق میفتدو همچنین در بسیاری از موارد میتوان گفت علت تنبلی چشم ارثی میباشد.
به صورت کلی علت های به وجود آمدن تنبلی چشم به سه دسته عمده تقسیم می شود:
تشخیص تنبلی چشم کار آسانی نیست، زیرا تا زمانی که کودک مشکل واضحی نداشته باشد و یا دچار انحراف واضح چشمی نشود، والدین متوجه مشکل بینایی فرزندشان نخواهند شد. چشم پزشک نیز تنبلی چشم را بر اساس اختلاف قدرت بینایی بین دو چشم یا ضعف بینایی هر دو چشم تشخیص میدهد. اندازهگیری قدرت بینایی در کودکان کم سن، کار مشکلی است و چشم پزشک باید به وسیله روشهای خاص از جمله بررسی چگونگی تمرکز و تعقیب کردن اشیا توسط یک چشم در حالی که چشم دیگر پوشانده شده، قدرت بینایی کودک را تخمین بزند. باید به این موضوع مهم هم توجه داشت که ضعف بینایی در یک چشم همیشه به معنای تنبلی چشم نمی باشد؛ زیرا گاهی ممکن است این مشکل با تجویز عینک اصلاح شود. برخی مواقع نیز سایر بیماریهای چشمی مانند آب مروارید، عفونتها، تومورها و یا سایر اختلالهای داخل چشم موجب کاهش بینایی هستند که اگر امکان درمان آنها وجود داشته باشد، دید کودک نیز اصلاح میشود.
اگر علت تنبلی چشم انحراف باشد، والدین کودک را با مشکل انحراف چشم نزد چشم پزشک میبرند و او متوجه تنبلی چشم هم میشود. اما بزرگترین اشکال اینجاست که ممکن است تنبلی چشم هیچ علامتی نداشته باشد به خصوص اگر یک چشم تنبل باشد. در این حالت به واسطه عیوب انکساری ظاهر چشمها کاملاً طبیعی است و به نظر نمیرسد دید کودک اشکالی داشته باشد.
بچههای ۳، ۴ ساله نمیتوانند اعلام کنند که در دیدن مشکل دارند و چون همیشه همین طور دیدهاند و غیر از این تجربه دیگری برای دیدن نداشتهاند. در نتیجه عملاً تنها راه تشخیص این مشکل غربالگری است. تنها راه پیشگیری از تنبلی چشم تشخیص به موقع آن است و چون بسیاری از این عوامل برای خانوادهها ناشناخته است، چشم همه کودکان باید حداقل سه بار قبل از دبستان در زمانهای مختلف معاینه شود.
قبل از سن مدرسه باید برای تشخیص و درمان تنبلی چشم مراجعه شود و در معاینات ورود به مدرسه تنها باید ببینند کودک در چه وضعیتی قرار دارد، سن مدرسه و 6 سالگی برای درمان تنبلی چشم کمی دیر است و برای این بیماری مراجعه 3 سال به بالا ضرورت دارد. در صورتی که کودک مشکلی ندارد سالی یک بار و در غیر این صورت با نظر پزشک هر 6 یا 3 ماه و یا به طور ماهانه که بستگی به نظر پزشک دارد برای معاینه چشم کودک مراجعه شود.
معمولاً پزشک از طریق انجام یک آزمایش کامل چشمی، تنبلی چشم را تشخیص میدهد. به ویژه زمانی که یکی از چشمها ضعیفتر از چشم دیگر باشد، پزشک بیشتر احتمال تنبلی چشم را مد نظر قرار میدهد. بسته به سن کودک، آزمایشهای زیر در مورد او انجام میگیرد:
نوزادان (۳ماهگی): آزمایش رفلکس قرمز، برای تشخیص کاتاراکت دورۀ خردسالی که از طریق یک ابزار نوری ذرهبینی (افتالمواسکوپ) انجام میگیرد.
شیرخواران (۱تا ۲سال): آزمایش توانایی شیرخوار برای متمرکز شدن روی یک جسم و دنبال کردن اشیا متحرک و بررسی استرابیسم.
کودکان نوپا (۲تا ۳سال): آزمایش رفلکس قرمز، فوتواسکرین و معاینۀ قدرت بینایی اتوماتیک.
کودکان پیش دبستانی و بزرگتر (۵تا ۶سال): آزمایش از طریق نشان دادن عکس یا حروف که طی آن یک چشم را میبندند و با چشم دیگر نگاه میکنند.
درمان تنبلی چشم به سه عامل بستگی دارد:
به طور کلی، آگاهی والدین و همکاری آنها کلید موفقیت در درمان است. درمان تنبلی چشم نیازمند همکاری بسیار زیاد والدین با متخصصان است.
والدین باید بدانند که دوران کودکی تنها زمان دستیابی به درمان کامل است و در صورت از دست دادن آن، این فرصت برای همیشه از دست رفته است. همچنین والدین باید صبور باشند و انتظار بهبودی سریع را نداشته باشند.
بعد ازینکه تشخیص قطعی این بیماری داده شد راههای مختلفی برای درمان وجود دارد:
بهترین درمان تنبلی چشم، بستن چشم سالم است تا چشم تنبل وادار به فعالیت شود و با تمرین دیدن، تنبلی آن برطرف شود. دوره زمانی بستن چشم در کودکان متفاوت و نسبتاً، طولانی است و از چند هفته تا چند ماه است که این دوره را متخصص تعیین میکند.
مدت بستن چشم در طی روز را نیز متخصص تعیین میکند. با توجه به میزان تنبلی چشم، مدت زمان بستن معمولاً، بین 2 ـ 6 ساعت در روز، متغیر است.
هر چه میزان تنبلی بیشتر باشد، مدت زمان بستن چشم سالم بیشتر خواهد بود. تحقیقات نشان میدهد که بستن بیش از 6 ساعت، اثر مطلوبی بر چشم ندارد و علاوه بر کاهش میزان همکاری کودک، گاهی باعث تنبلی در چشم سالم نیز میشود، لذا والدین باید مطابق دستور متخصص عمل کنند و نباید سعی کنند که چشم سالم را بیشتر از زمانی که پزشک تشخیص داده است، بسته نگه دارند.
در طی مدت درمان نیز در فواصل مشخص، باید چشم کودک را متخصص معاینه کند، زیرا ممکن است نیاز باشد که مدت زمان بستن تغییر داده شود.
ضمناً، با توجه به نظر متخصص، میتوان مدت بستن را در طی روز، به چند نوبت تقسیم کرد تا تحمل آن برای کودک راحتتر باشد.
یادتان باشد که نحوه درمان و مدت زمان درمان هر کودک با کودک دیگر متفاوت است و فقط متخصص میتواند آن را تشخیص بدهد نه والدین کودک.
لازم به ذکر است که با توجه به اینکه عود تنبلی چشم در اکثر مواقع بدون علامت است، لذا مراجعه منظم به متخصص و رعایت دقیق دستورات وی پس از درمان، تا سن 10 سالگی ضروری است.
والدین گرامی، برای جلب همکاری کودک در بستن چشم به نکات زیر توجه کنید:
گاهی اوقات، برای کمک به درمان، از عینک استفاده میشود. استفاده از عینک باید طبق دستور متخصص برای درمان عیوب انکساری چشم باشد. گاهی اوقات، استفاده از عینک به مدت طولانی لازم است، چون از برگشت تنبلی چشم جلوگیری میکند.
اگر تنبلی چشم بر اثر بیماریهای مادرزادی، مانند پایینافتادگی پلک یا سایر عیوب ساختمانی، ایجاد شده باشد، بهترین درمان عمل جراحی است.
در آبمروارید مادرزادی اگر عمل جراحی پس از تولد تا سهماهگی و هر چه سریعتر انجام شود، نتیجه بهتری به دست خواهد آمد. اما پس از سهماهگی، نتیجه جراحی چندان رضایتبخش نخواهد بود.
انجام تمریناتی مانند نقاشی کردن، بازی با خط و نقطه، استفاده از بازیهای کامپیوتری، پرتاب توپ به سوی هدف تعیین شده، کتاب خواندن، خمیربازی، و بریدن اشکال، در کنار سایر روشهای درمانی، میتواند بر بهبود دید کودک اثر بگذارد و درمان آن را تسریع کند.
در اینجا چند مورد از تمرینات چشمی را مینویسم: